Vượt Xa Khái Niệm Phân Loại: Hiểu đúng về sự tham gia của vận động viên nữ có ngoại hình và thể chất mạnh mẽ trong thể thao
Trong thể thao hiện đại, sự xuất hiện của một số vận động viên nữ có ngoại hình và thể chất mạnh mẽ – thường bị gán là “nam tính” – luôn gây tranh cãi. Sự mâu thuẫn giữa vẻ bề ngoài và hạng mục thi đấu khiến nhiều người băn khoăn về tính công bằng. Để hiểu đúng vấn đề này, cần vượt qua định kiến ngoại hình và nhìn vào những yếu tố sinh học, y học và pháp lý phức tạp hơn.
1. Sự đa dạng sinh học tự nhiên
Giống như việc có người sinh ra đã cao vượt trội, một số phụ nữ sở hữu mật độ xương, cấu trúc cơ và khả năng phát triển cơ bắp bẩm sinh hơn hẳn người khác. Di truyền đóng vai trò lớn trong những đặc điểm này. Với tố chất sẵn có, họ dễ thành công ở các môn đòi hỏi sức mạnh như bóng rổ, điền kinh, cử tạ… Đây là sự khác biệt tự nhiên và hoàn toàn hợp lệ trong hạng mục nữ.
2. Các trường hợp y học phức tạp
Ngoại hình mạnh mẽ đôi khi bắt nguồn từ một tình trạng y học đặc biệt, có thể được chia thành hai nhóm chính:
- Liên giới tính (Intersex): Là khi đặc điểm sinh học không hoàn toàn khớp với định nghĩa điển hình của nam hoặc nữ. Một số tình trạng như Hội chứng không nhạy cảm với androgen một phần (PAIS) hay thiếu hụt 5-alpha-reductase có thể khiến người mang nhiễm sắc thể XY nhưng cơ thể không phản ứng hoàn toàn với hormone nam. Khi sinh ra, bộ phận sinh dục có thể giống nữ, nên họ được nuôi dưỡng và công nhận giới tính là nữ. Nhưng khi dậy thì, testosterone tăng cao khiến cơ thể phát triển nhiều đặc điểm “nam tính” và lợi thế thể chất vượt trội.
- Dị tật bẩm sinh gây nhầm lẫn giới tính: Trường hợp của cựu vận động viên bóng chuyền người Indonesia, Aprilia Santini Manganang, là một ví dụ điển hình. Aprilia được chẩn đoán mắc chứng lỗ tiểu đóng thấp (hypospadias), một dị tật bẩm sinh ở nam giới khiến bộ phận sinh dục bị nhầm lẫn với nữ khi sinh. Điều này dẫn đến việc cô được xác định giới tính là nữ và thi đấu ở hạng mục nữ trong nhiều năm, dù giới tính sinh học thực sự của cô là nam giới.
3. Khung pháp lý và tranh cãi về công bằng
Tại Việt Nam, giới tính pháp lý dựa trên giấy khai sinh, thường xác định theo đặc điểm sinh học khi sinh. Bộ luật Dân sự 2015 cho phép thay đổi giới tính hợp pháp sau khi phẫu thuật chuyển giới. Do đó, một người liên giới tính được khai sinh là nữ và có giấy tờ hợp pháp nữ vẫn đủ điều kiện thi đấu ở hạng mục này. Vấn đề nảy sinh khi họ sở hữu nồng độ testosterone và thể chất ngang nam giới, tạo ra khoảng cách thể lực đáng kể với các vận động viên nữ hợp giới. Đây chính là “nút thắt” khó giải: cho thi đấu thì bị cho là bất công, cấm thì cũng bị coi là vi phạm quyền cá nhân.
4. Tranh cãi toàn cầu: Bài học từ Caster Semenya
Vấn đề này không chỉ giới hạn ở Việt Nam. Trường hợp nổi tiếng nhất là Caster Semenya – nhà vô địch Olympic 800m người Nam Phi. Semenya là người liên giới tính với nồng độ testosterone tự nhiên cao hơn mức trung bình của nữ. World Athletics (Liên đoàn Điền kinh Thế giới) từng ban hành quy định yêu cầu nữ vận động viên ở một số cự ly phải giảm testosterone xuống dưới 5 nmol/L để được thi đấu, nếu không sẽ bị cấm. Quy định này gây tranh cãi dữ dội: ủng hộ thì cho rằng đây là cách bảo vệ công bằng, phản đối thì cho rằng nó xâm phạm quyền cá nhân và phân biệt đối xử. Các cuộc kiện tụng kéo dài nhiều năm nhưng chưa tạo ra một giải pháp khiến tất cả các bên hài lòng.
5. Mỗi môn thể thao, một cách tiếp cận
Không có một tiêu chuẩn chung cho tất cả các môn thể thao:
- Điền kinh & một số môn sức bền (World Athletics, World Triathlon): Áp dụng giới hạn testosterone (thường ≤ 5 nmol/L trong ít nhất 6–12 tháng trước khi thi đấu) đối với các nội dung nhất định.
- Bơi lội (World Aquatics): Từ 2022, cấm gần như toàn bộ vận động viên nữ chuyển giới đã trải qua dậy thì nam; cho phép tham gia ở hạng mục “Open” nếu được tổ chức.
- Cử tạ (International Weightlifting Federation): Tuân thủ hướng dẫn IOC nhưng thường yêu cầu testosterone ≤ 10 nmol/L trong 12 tháng.
- Bóng bầu dục (World Rugby): Vì lo ngại an toàn va chạm, đã cấm vận động viên nữ chuyển giới thi đấu ở cấp độ quốc tế, bất kể nồng độ testosterone.
- Quyền anh & MMA: Quy định chặt chẽ hơn cả, do rủi ro chấn thương trực tiếp; một số liên đoàn yêu cầu kiểm tra y tế kỹ lưỡng và từ chối cho phép nếu có lợi thế thể chất quá lớn.
Sự khác biệt này phản ánh rằng yếu tố “công bằng” không thể tách rời khỏi đặc thù từng môn: môn sức bền chú trọng hiệu suất tim phổi, môn sức mạnh chú trọng cơ bắp và mật độ xương, môn đối kháng quan tâm nhiều đến an toàn.
6. Phân biệt giữa giới tính, bản dạng giới và biểu hiện giới
Giới tính sinh học là yếu tố sinh học; bản dạng giới là cách một người tự xác định mình; biểu hiện giới là cách họ thể hiện ra ngoài (tóc, trang phục, phong thái). Một vận động viên nữ có thể hoàn toàn hợp giới nhưng chọn phong cách mạnh mẽ. Đánh giá hay nghi ngờ dựa trên vẻ ngoài là thiếu hiểu biết và dễ dẫn đến định kiến.
Kết luận
Việc vận động viên nữ có ngoại hình hoặc thể chất mạnh mẽ tham gia thi đấu không đồng nghĩa với gian lận. Họ có thể chỉ đơn giản là sở hữu tố chất di truyền nổi trội, là người liên giới tính được pháp luật công nhận là nữ, hoặc đơn thuần chọn phong cách biểu hiện nam tính. Hiểu đúng nguyên nhân giúp chúng ta có cái nhìn công bằng, tôn trọng hơn và thúc đẩy các tổ chức thể thao xây dựng quy định vừa khoa học, vừa nhân văn, để mọi vận động viên đều có cơ hội thi đấu trong môi trường công bằng thực sự.